Vijfhonderd jaar geleden begon Ferdinand Magellan aan een historische reis om de wereld. Klinkt simpel, toch? Niet echt. De ontdekkingsreiziger en zijn reis kennen veel tegenstrijdigheden. Magellan was Portugees, maar voer onder de Spaanse vlag. Hij was een formidabele kapitein, maar zijn bemanning haatte hem. Zijn expeditie betrof weliswaar de eerste zeilreis rond de wereld, maar zelf reisde hij niet de wereld rond. Hij heette niet eens Magellan.
Net als Columbus vóór hem stelde de Portugese navigator Ferdinand Magellan voor om Azië en de Molukken (de Specerijeneilanden) te bereiken door van Europa naar het westen te varen.
Desalniettemin is het duidelijk dat de expeditie van Ferdinand Magellan in 1519 de wereld voor altijd veranderde. Zijn reis was ‘de grootste en belangrijkste zeereis die ooit is ondernomen,’ aldus historicus Laurence Bergreen, schrijver van Over the Edge of the World: Magellan’s Terrifying Circumnavigation of the Globe. ‘En dan overdrijf ik niet.’
Brutaal, oorlogszuchtig en dapper. Magellan maakte van een handelsreis een huiveringwekkende krachtmeting met een uitgestrekte wereld waar maar weinig Europeanen zich een voorstelling van konden maken. Voordat hij deze reis maakte, dachten zijn tijdgenoten dat het onmogelijk was om de hele aardbol rond te varen. Ze vreesden dat iedereen die zo onbezonnen was om het te proberen van alles te wachten stond, van zeemonsters tot dodelijke mist. ‘Het klonk nogal suïcidaal,’ zegt Bergreen.
De Portugese edelman werd rond 1480 geboren als Fernão de Magalhães. Als page van koningin-gemalin Eleanor en Manuel I maakte hij het hofleven in Lissabon mee. Maar de jongeman was avontuurlijk aangelegd en ging mee op een aantal Portugese reizen om de lucratieve specerijenroutes in Afrika en India te ontdekken en veroveren.
In die tijd waren Portugal en Spanje in een intense rivaliteit verwikkeld. Beide landen probeerden nieuwe gebieden met de door Europese aristocraten begeerde specerijen te vinden en op te eisen. In 1505 mengde Magellan zich in de strijd en reisde naar India, Maleisië en Indonesië. Maar zijn dagen in dienst van Portugal waren geteld. Hij werd beschuldigd van illegale handel en viel in ongenade bij Manuel I die zijn voorstel om een nieuwe specerijenroute te vinden afwees.
Magellan was ervan overtuigd dat hij een nieuwe route naar Indonesië en India kon uitstippelen door niet naar het oosten maar naar het westen te varen en door een geruchtmakende zeestraat door Zuid-Amerika te nemen. Hij liet zijn loyaliteit aan Portugal varen en vertrok naar Spanje. Daar kreeg hij zowel het staatsburgerschap als de zegen van Karel V voor een reis met vijf schepen naar het westen.
De kapitein zou door de reis veel rijkdom en status verwerven. Karel V verleende hem een monopolie van tien jaar op elke route die hij zou ontdekken, een deel van de winst en een adellijke titel. Maar hij bevond zich in een lastig parket als het ging om zijn voornamelijk Spaanse bemanning en zijn koninklijke missie. ‘Het was de Castilianen een doorn in het oog dat ze een Portugese commandant hadden en voor de Portugezen was hij een verrader,’ schrijft historicus Lincoln Paine.
Een zestiende-eeuwse gravure toont Magellan omringd door mythologische wezens en fabeldieren. De gravure geeft een goed beeld van de Europese opvattingen over het nog mysterieuze Amerika.
Nadat zijn schepen door het winterweer maandenlang in het huidige Argentinië voor anker hadden gelegen, ging de bemanning van Magellan muiten. Eén schip leed schipbreuk en een ander liet de expeditie voor wat ze was en keerde terug naar Spanje. De kapitein had moeite om zijn mannen weer onder controle te krijgen. Toen dat eenmaal lukte, waren de represailles snel en hard. Hij liet sommige muiters onthoofden en vierendelen. Andere werden aan wal gezet of tot dwangarbeid gedwongen.
De reis kwam weer op het goede spoor en Magellan slaagde erin door een verraderlijke doorgang te navigeren. Deze is nu naar hem vernoemd: de Straat van Magellan. Maar zijn problemen waren nog niet voorbij. Tijdens de oversteek van de Stille Oceaan bedierf het voedsel en sloegen scheurbuik en hongersnood toe. Magellan en zijn mannen kwamen kort aan land in wat waarschijnlijk Guam was, waar ze de inheemse bevolking doodden en hun huizen in brand staken als reactie op de diefstal van een kleine boot.
Een maand later bereikte de expeditie de Filipijnen. Tot verbazing van de bemanning verstond en sprak Enrique, een tot slaaf gemaakte man die Magellan voor de reis had gekocht, de taal van de inheemse bevolking. Het bleek dat hij daar waarschijnlijk was opgegroeid voordat hij als slaaf gevangen was genomen. Daardoor was hij, en niet Magellan, de eerste persoon die de wereld rondreisde.
Magellan eiste snel de Filipijnen op voor Spanje, maar zijn betrokkenheid bij wat Bergreen een ‘onnodige oorlog’ noemt, werd zijn ondergang. Bergreen: ‘Hij werd niet verslagen door natuurkrachten.’
In maart 1521 bereikte de expeditie de Filipijnen. De betrekkingen met de inheemse bevolking (zoals afgebeeld op deze gravure) veranderden al snel van vreedzaam fruit verhandelen in het leveren van veldslagen. Magellan werd op 27 april op het eiland Mactan gedood.
In plaats daarvan eiste hij van de inwoners van Mactan dat zij zich tot het christendom bekeerden en raakte hij verwikkeld in een rivaliteit tussen Humabon en Lapu-Lapu, twee plaatselijke stamhoofden. Op 27 april 1521 werd Magellan gedood door een giftige pijl toen hij Lapu-Lapu’s volk aanviel.
‘Ze stormden allen tegelijk op hem af met lansen van ijzer en bamboe,’ schreef Antonio Pigafetta, een Italiaanse geleerde die meereisde, ‘waardoor ze onze spiegel, ons licht, onze troost en onze ware gids doodden.’ De bemanning liet zijn lichaam achter, wat misschien een indicatie is van hoe ze werkelijk over hun meedogenloze leider dachten.
Na de dood van Magellan voer zijn bemanning onder leiding van de Bask Juan Sebastian Elcano verder met het enige schip dat was overgebleven. In september 1522 keerde het schip terug naar Spanje. Onderweg had de bemanning een nieuwe zee ontdekt, nieuwe routes voor de Europese handel uitgestippeld en de weg gebaand voor het moderne globalisme. Zestigduizend mijl later, en na de dood van tachtig procent van de betrokkenen, had de expeditie bewezen dat de wereld rondgevaren kon worden. De deur stond open voor de Europese kolonisatie van de Nieuwe Wereld in naam van de handel.
In de tijd van Magellan waren specerijen zoals kruidnagel, nootmuskaat en foelie kostbare handelswaar in Europa. De tropische bomen op de Molukken waren de enige bron.
In de tijd van Magellan waren specerijen zoals kruidnagel, nootmuskaat en foelie kostbare handelswaar in Europa. De tropische bomen op de Molukken waren de enige bron.
Een legende was geboren. En in 1989 reisde een van Magellans naamgenoten zelfs naar Venus. Tijdens een vijf jaar durende reis maakte de Magellan-ruimtesonde van de NASA beelden van de planeet voordat de sonde opbrandde in de atmosfeer.
Hoewel de naam van Magellan door sommigen wordt geassocieerd met ontdekking, jaagt deze anderen schrik aan. ‘Wanneer ik mijn leerboek schrijf, zal ik verklaren dat Magellan in 1521 op de Filipijnen aankwam,’ zegt historicus Ambeth Ocampo en voormalig voorzitter van de Nationale Commissie voor Geschiedenis van de Republiek der Filipijnen. ‘Magellan moet niet worden gezien als het begin van de Filipijnse geschiedenis, maar als een gebeurtenis in een geschiedenis die nog geschreven en herschreven moet worden voor een nieuwe generatie.’
Een kaart uit 1545 toont de route van de wereldreis van Magellan, een mijlpaal in het eeuwenlange proces van globalisering.
Voor de inheemse bevolking die Magellan en zijn bemanning tegenkwamen, luidde de komst van de ontdekkingsreiziger een nieuw tijdperk in van verovering, kerstening en kolonisatie. Lapu-Lapu, de heerser van Mactan wiens troepen Magellan doodden, wordt vaak genoemd als degene die de ontdekkingsreiziger ombracht. Ocampo merkt op dat hij als gevolg daarvan een nationale held is geworden in de Filipijnen.
Hoewel Lapu-Lapu deze daad waarschijnlijk niet zelf heeft verricht, wordt hij alom herdacht als een symbool van Filipijns verzet en trots. In de aanloop naar de vijfhonderdste verjaardag van Magellans aankomst in de Filipijnen werken historici nu aan een nauwkeuriger portret. In het kader van de vijfhonderdjarige viering in 2021 zal een drie meter hoog beeld van Lapu-Lapu in de stad die zijn naam draagt, worden vervangen. Er komt een monument voor in de plaats dat de strijd zelf en de groepsinspanning toont, die leidden tot de val van een epische ontdekkingsreiziger.
Moet Magellan als een held worden gezien of als wat Ocampo de ‘eerste toerist’ van de Filipijnen noemt? Terwijl Guam, de Filipijnen, Spanje en zelfs Portugal de vijfhonderdste verjaardag vieren en er vraagtekens bij zetten, blijft de erfenis van de ontdekkingsreiziger even ingewikkeld als altijd.
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com